============================================================

كتاب الاصلاح توصیف این "ابوحاتم" و حوزه تحقیق و تتبع تخصصی او با این امر مناسبت دارد که ابوحاتم رازی به عنوان مؤلف کتاب الزینة کتابی که حاوی تحلیل مربوط به لغت نویسی و زبان شناسی دین و صطلاحات کلامی است بخوبی شناخته شده و معروف بود3. لیکن چند مسأله و مشکل باقی مماند. مثلا سؤالهایی پیرامون اعتبار یکی گرفتن ابوحاتم در سیاست نامه با الرازی، مؤلف الاصلاح، کاملا توجیه نشده است. مقایسهای با دو منبع دیگر فارسی که آغاز "دعوت" را در ناحیه ری گزارش میدهند براعتبار این یکی گیری پرتوی میافشاند. جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله (متوفی حدود 1318/718 و زبدة التواريخ ابوالقاسم کاشانی (متوفى حدود 8/738 - 1337) هر دویک رهبر "دعوت"، ابوحاتم، را با نسبت "الرازی" ذکر میکنند. رشیدالدین "ابوحاتم احمد بن حمدان الرازی" ذکر کرده و حال آنکه کاشانی "ابوحاتم بن عبدان الرازی ورسنانی6" یاد کرده ست24. به عبارت دیگر، این دو منبع اشاره میکنند که ابوحاتم رازی آنان و ابوحاتم گزارش نظام الملک نقش واحد را در زمینه واحد، یعنی نقش رهبری را در "دعوت" ناحیه ری ایفاکرده است، و بدین گونه دلالت میکنند که آنان یک شخص واحد بودهاند. با وجود این، از آنجا که در و اقع تاریخ این هر دو منبع پس از نظام الملک است، این امکان هست که آنها اساسا از گزارش وی یروی کردهاند و بنابراین تآیید مستقلی درباره آن تشکیل نمیدهند.

با عطف توجه به منابع پیشتر عربی در کوششی برای حل این موضوع، ما می یابیم که یک متن مهم کتاب شناسی، الفهرست، که ابن الندیم (متوفی 995/385 يا 998/388) آن را نوشته است نام بوحاتم ورسنانی را به عنوان رهبر "دعوت" یاد میکند، و نیز ابوحاتم رازی را به عنوان مؤلف الزينه والجامع ، تنها دو اثر از ابوحاتم، ذکر میکند35. با وجود این، این دو نام را در دو زمینه مختلف، یعنی ورسنانی را در شرح و گزارش خود از جنبش "دعوت"، و ابوحاتم رازی را در زمینه شرح حال مؤلفان اسماعیلی و کتابهای آنان ذکر کرده است. به علاوه ابنالندیم هرگز صریحا این دو شخصیت را به عنوان یک شخص واحد در نظر نمیگیرد. متن عربی دیگری و جود دارد، الفرق بين الفرق عبدالقاهر بن طاهر بغدادى (متوفى 1037/429)، كه در زمره شرح حالنويسی بدعت گذران است، تاریخ آغازین "دعوت" را مورد بحث قرار داده است. بدبختانه، این متن مهم کمک اندکی به حل مشکل ما مینماید، زیرا فقط نام "ابوحاتم" را ذکر میکند36. بنابراین موضوع یکی گرفتن ابوحاتم در سیاست نامه با الرازی مؤلف بدین سان به رغم موجه نمایی ابتدائی، خیلی جا برای بحث بیشتر دارد.

* ورستان به گفته یاقوت از قراء سمرقند بوده است. اما به نظر استرن "ورسنان" نام دهکدهای در ناحیه فشاپویه است. رجوع شود به یاددانمت شماره 28._م.

صفحہ 22