<61> قال الحبر: فمن يدري هذه الدقائق من الתורה يخفى عنه عمل الסוכה وشريعة לא יבוא עמוני ומואבי.
<62> قال الخزري: فما عسى أن أقول وفي וימצאו כתוב؟
<63> قال الحبر: الحق الصحيح وهو أن مؤرخ الמקרא لم يعن بالخفيات لكن المشهورات المعلنات فلم يذكر مع יהושע شيئا من علمه المنقول عن الله تعالى وعن משה ע"ה، بل إنما ذكر يوم وقوف الירדן ويوم وقوف الشمس ويوم الמילה لشهرتها عند الجمهور. وكذلم من أخبار שמשון وדבורה وגדעון وשמואל وדוד وשלמה. ولم يذكر من علومهم ولا مما كان لهم من الآثار في الشريعة شيئا لكن ذكر من أخبار שלמה طعامه العظيم وغناه الجسيم ولا يذكر من نوادر علمه غير אז תבאנה שתים נשים זונות. لما انقضى الأمر بحضرة الجمهور. وأما حكمه مع מלכת שבא وغيرهم فلم يذكرها، إذ لم يكن غرض المدون أن يذكر حاشى المشهور عند الجمهور الذي حملته الكافة. وأما الأخبار الخاصة التي كانت تحملها الخاصة فكلها تلفت عنا إلا القليل أو الخطب الفصيحة من النبوة التي استعذب الناس حفظهم لجلالة معناها وفصيح لفظها. فهكذا لم يؤرخ من أخبار עזרא وנחמיה ע"ה غير المشهور في الجمهور فكان يوم عمل الסכות يوما مشهورا عن وעלי זית وעלי הדס وעלי תמרים. فكان וימצאו כתוב كناية عن سمع العامة والجمهور وتحركهم لعمل الסוכות. وأما الخواص فلم يخفهم دقيق الشرع فضلا عن جليله فقصد المؤرخ تشنيع ذلك اليوم كما قصد في يوم تطليق الעמוניות والמואביות فإنه يوم أثر عظيم في تطليق الناس أمهات أولادهم وهو أمر يشق ويصعب. وما أظن أمة تأتي لمثل هذا طاعة لربها غير هذه الصفوة، فلهذه الشهرة قيل וימצאו כתוב. يعني أنه لما وصل القارئ على العامة إلى לא יבא עמוני ומואבי تحرك الناس وكان سبب هول عظيم في ذلك اليوم.
<64> قال الخزري: أريد أن تجلب لي ذوقا من كيفية النقل الدالة على صحته.
<65> قال الحبر: إن النبوة صحبت أهل בית שני طول أربعين عاما من الشيوخ المؤيدين بقوة الשכינה التي كانت في בית ראשון. إذ كانت النبوة المكتسبة ارتفعت بارتفاع الשכינה، فصارت لا ترجي إلا في النادر وعن قوة عظيمة مثل אברהם وמשה ע"ה والמשיח المنتظر وאליהו وأمثالهم الذين هم وذواتهم محل الשכינה وبحضورهم يكتسب الحاضرون درجة النبوة فبقي للقوم في رجوعهم إلى البيت חגי وזכריה وעזרא وغيرهم. وبعد أربعين عاما كان جمهور الחכמים المسمين אנשי כנסת הגדולה وعددهم لا ينحصر لكثرتهم، وهم الذين صعدوا مع זרובבל، أسندوا رؤياتهم إلى الأنبياء كما قيل ונביאים מסרוה לאנשי כניסת הגדולה، وبعده عصر שמעון הצדיק כהן גדול ومن تبعه التلاميذ والأصحاب. وبعده אנטגנס איש סוכו مشهور، ومن تلاميذه צדוק وביתוס الذين كانوا أصلا للخوارج وبهم سموا الצדוקין والביתוסין. وبعده יוסף בן יועזר חסיד שבכהונה وיוסף בן יוחנן وأصحابهما. وفيه قيل משמת יוסף בן יועזר בטלו האשכולות שנאמר אין אשכול לאכול וגו'. لأنه لم يحفظ عليه ذنب منذ صباه إلى وفاته ז"ל. وبعده יהושע בן פרחיה وأمره شهير. وישו הנוצרי كان من تلاميذه. وנתאי הארבלי معاصر له. وبعده יהודה בן טבאי وשמעון בן שטח وأصحابهما. وفي زمانهما نشأ أصل مذهب القرائيين لما جرى للחכמים مع ינאי. وكان כהן وكانت أمه متهمة بأنها חללה وعرض به أحد من الناس من جمهور الחכמים بأن قال له: ינאי המלך، רב לך כתר מלכות הנח כתר כהונה לזרעו של אהרן. فأدخله أصحابه على الחכמים ليستفه إليهم وينفيهم ويبددهم ويقتلهم. فقال: لأصحابه إذا أنا أتلقت الחכמים من لنا بعلم الתורה؟ فقالوا: הרי תורה שבכתב حاضرة كل من شاء أن يتعلم يأتي ويتعلم ولا تبال بתורה שבעל פה، فقبل منهم ونفى الחכמים وفي جملتهم שמעון בן שטח، وكان صهرة وأختل الרבנות مدة قليلة وراموا التشرع بالقياس فعجزوا، حتى انصرف שמעון בן שטח وسائر تلاميذه من الاكسندرية وعاد النقل إلى أوله تأصل للقرائيين أصل بقوم يدافعون תורה שבעל פה ويتحيلون بالحجج كما تراهم اليوم. وأما الצדוקין والביתוסין وهم الמינים المدعو عليهم في الصلاة. وأما أصحاب ישו فهم الמשמעדים الداخلون في المعمودية المبطسون في الירדן. وأما القرائيون فمجتهدون في الأصول متحكمون في الفراع، وربما تعدي الفساد إلى الأصول لكن جهلا منهم لا قصدا. ثم تلا هذا שמעיה وאבטליון ومن تلاميذهما הלל وשמאי. وكان من أمر הלל ما شهر من علمه وحلمه، وهو من זרע דוד وعاش مائة وعشرين عاما. وكان له من التلاميذ آلاف وفي مختاريهم قيل שמונים תלמידים היו לו להלל הזקן، שלשים ראויים שתשרה עליהם שכינה، ושלשים ראויים לעבר את השנים، ועשרים בינונים. גדול שבהם יונתן בן עוזיאל، קטן שבהם יוחנן בן זכאי שלא הניח מקרא ומשנה ותלמוד להלכות והגדות וכל מדות חכמים וכל מדות סופרים וכל דבר ודבר שהוא מדברי תורה שלא למדו. ואמרו עליו שלא שח שיחת חולין מימיו، ולא הניח אדם בבית המדרש ויצא ולא קדמו אדם לבית המדרש ולא שין בבית המדרש לא שנת קבע ולא שנת עראי ולא הלך ארבע אמות בלא תורה ובלא תפלין ולא מצאו אדם יושב ודומם אלא יושב ודורש ולא פתח אדם לתלמידיו אלא הוא ולא אמר דבר שלא שמע מפי רבו ולא אמר הגיעה עת לעמוד מבית המדרש וכן היה ר' אליעזר תלמידו נוהג אחריו. وهذا רבן יוחנן בן זכאי عاش مثل استاذه مائة وعشرين عاما. وحضر חרבן בית שני. من تلاميذه ר' אליעזר בן הורקנוס الذي له פרקי ר' אליעזר المشهورة في إلهية وفي مساحة الأفلاك والأرض وكل شيء غريب في علم النجوم. ومن تلاميذه ר' ישמעאל בן אלישע כהן גדול وهو ר' ישמעאל של היכלות והכרת פנים ומעשה מרכבה، لأنه علم أسرارها حتى استحق درجة قريبة من النبوة، وهو القائل פעם אחת נכנסתי להקטיר קטורת וראיתי את אכתריאל יה ה' צבאות وسائر الהלכה. ومن تلاميذه أيضا ר' יהושע المشهور الذي جرت له مع רבן גמליאל الأخبار المشهورة. وר' יוסי وר' אלעזר בן ערך المقول فيه אלו היו כל חכמי ישראל בכף מזנים ואלעזר בן ערך בכף שניה מכריע הוא את כלם. وفي هذه الأعصار حاشى هؤلاء المشاهير وحاشى جمهور الחכמים وحاشى الכהנים والלוים الذي كانت תורתם אומנותם، لا يزال الשבעים סנהדרין وعلمهم، وبإذنهم كان ولي الوالي ويعزل المعزول مثال ما قيل אמר ר' שמעון בן יוחאי: כך מקובל אני מפי שבעים זקנים ביום שהושיבו את ר' אלעזר בן עזריה בישיבה. وتوابع الשבעין מיאין. وتوابع الميأين آلاف، إذ لا يمكن أن يصفوا سبعون كاملا إلا عن מיאין دونهم. وبعد هؤلاء ר' עקיבה وר' טרפון وר' יוסי הגלילי وأصحابهم وجميعهم بعد الחרבן. ووصل רבי עקיבה إلى حد قريب من النبوة حتى كان يتصرف في عالم الروحانيين كما قيل عنه ארבעה נכנסו לפרדס אחד הציץ ומת ואחד הציץ ונפגע אחד הציץ וקצץ בנטיעות ואחד בא בשלום ויצא בשלום. ומנו? ר' עקיבה. فكان الذي مات ممن لم يحتمل مشاهدة ذلك العالم إلا أنحل تركيبه والآخر جن وتوسوس الوسواس الإلهي فلم ينتفع الناس به. والثالث أفسد العمليات لما أشرف على العقليات قائلا إن هذه الأعمال إنما هي آلات وأدوات موصلة إلى هذه الدرجة الروحانية وأنا قد وصلتها فلا أبالي بأعمال الشريعة، ففسد وأفسد، وضل وأضل، وكان ר' עקיבה هو الذي يتصرف في العالمين من غير أذاء يلحقه. وقد قيل عنه ראוי היה שתשרה עליו שכינה כמשה אלא שאין השעה ראויה לכך، وهو من جملة הרוגי מלכות وهو الذين حين قتل كان يسأل تلاميذه هل هو وقت קרית שמע ليقرأها، فقالوا له רבינו עד כאן، فقال لهم כל ימי הייתי מצטער על מקרא זה בכל לבבך ובכל נפשך ואפילו הוא נוטל את נפשך، עכשיו שבא לידי לא אקימנו؟ והיה מאריך באחד עד שיצאו נשמתו.
<66> قال الخزري: مثل هذا يعيش عيشا لذيذا ويموت موتا لذيذا ثم يحيى الحياة الأبدية في لذة متصلة.
<67> قال الحبر: ثم بعدهم في عصر واحد ר' מאיר وר' יהודה وר' יוסי وשמעון בן עזאי وר' חנניה בן תרדיון وأصحابهم. وبعد هؤلاء רבי وهو רבינו הקדוש وهو ר' יהודה הנשיא. ومعه ר' נתן وר' יהושע בן קרחה وغيرهم كثير وهم آخر روأة الמשנה المسمين תנאים، وليس بعدهم إلا الאמוראים وهم أهل التلمود. ودون الמשנה في سنة תק"ל למנין שטרות، وهي سنة ק"נ לחרבן בית שני بعد תק"ל سنة لارتفاع النبوة، اندرج فيها كل ما ذكرنا. هذه نكت قليلة من كثيرة من أخبارهم وآثارهم. وقد عنوا بالמשנה عنايتهم بالתורה من نظمهم لها وترتيبها وعدد الסדרים والפרקים والהלכות وحرز الروئيات ما يبعد عن الظن أن يكون أمرا مصطلحا عليه، وينطوي فيها من فصيح اللغة العبرانية ما لم يشتق من لغة الמקרא كثير، وأما إيجاز كلامهم وحسن نظامها وجودة تصنيفها وحصر وجوه المعاني مع الجزم والقطع دون تشكك وظن ففي حد يرى متأملها بعين الحقيقة أن البشر يقصر عن تأليف مثلها إلا مع تأييد إلهي وما يعاديها إلا من يجهلها ولم يشتغل بقراءتها وتصفحها ويسمع من آثار الחכמים الأخبار العامية الدرشية فيقضي لهم بالفتور والنقصان كمن يقضع بالنقصان على من لقيه دون خبرة وطول صحبه، ومن مثالات أسنادهم إلى النبوة قولهم אמר ר' נחום הלבלר מקובל אני מרבי מיאשא שקבל מאביו שקבל מן הזוגות שקבלו מן הנביאים הלכה למשה מסיני. ومن تحفظهم من نقل الأفراد قول بعضهم لولده موصي عند وفاته בני חזור לך בארבעה דברים שהייתי אומר، אמר לו: ואתה למה לא חזרתה בך? אמר לו: אני שמעתי מפי רבים והם שמעו מפי מרובין، אני עמדתי בשמועתי והם עמדו בשמועתם، אבל אתה שמעתה מפי יחיד، מוטב להניח את דברי יחיד ולאחוז את דברי מרובים. وهذه نكت قليلة ونقطة من بحر من دلائل فضل روأيات الמשנה. وأما روايات التلمود ونقاليه فيطول الكلام فيهم وفي طرائقهم ونوادرهم وأمثالهم وإن فيها ما لا يستحسن اليوم، فقد كان في تلك الأعصار مستعملا مستحسنا.
<68> قال الخزري: كذلك أرى في جزئيات أخبارهم ما يخل بما تصف من كلياتها من تخريجهم آيات الתורה إلى وجوه يبعدها القياس وتشهد النفوس بأنه لم يكن القصد من ذلك الפסוק ما ذكروه مرة في الأحكام ومرة في الדרשות. وكذلك ما لهم من הגדות وמעשיות تستبعدها العقول.
<69> قال الحبر: أرأيت ما لهم من التحرير والتحري في شرح الמשנה والבריתא، وما ينتهون فيها من التدقيق والتحقيق دون مسامحة في لفظه فكيف في معنى؟
<70> قال الخزري: رأيت ما يفوق كل جدل بل ذلك البرهان الذي لا تعقب وراءه.
ناپیژندل شوی مخ