============================================================
كتاب الاصلاح کسی این نظریه پردازی درباره عقیده و آموزه قائم و در واقع، تمام کلام (الهیات) پیرامون قائم را آغاز کرد؟ به عبارت دیگر، چه کسی نظریه تطابق میان دو عالم طبیعت و دین را در عقیده و آموزه قائم واردكرد؟
با در نظر داشتن اینکه الاصلاح یکی از کهن ترین نمونههای باقی مانده از یک متن اسماعیلی متآثر از مذهب نوافلاطونی است، ممکن است وسوسه شویم که فرض کنیم که ابوحاتم، همراه با نسفی، مخالف او، نظریه تطابق را که در بخشهای وسیعی مآخوذ از علم یونانی - یونانی مابی مربوط به آن است، در پیامبرشناسی به طور اعم، و عقیده و آموزه قائم بطور اخص، وارد کرده است. یقینا اختلافی وجود دارد بین عقیده و آموزه قائم یا مهدی در بعضی از متون گمنام مانند كتاب الكشف، كتاب الرشد و الهداية، وكتاب العالم والغلام، كه فكر كردهاند لااقل تا اندازهای در دوره پیش از فاطمیان تألیف شده است14، و عقیده و آموزه قائم که ابوحاتم رازی، سجستانی، ناصرخسرو، و پیشرو آنان نسفی، درباره آن نظریه پردازی کردهاند. مثلا، کتاب الگشف نقش های قائم یا مهدی را راجع به مبحث آخرت به نحو ذیل ذکر میکند: او مکه و مدینه را با حمایت و تقویت فرشته بزرگ جبرائیل در آخر زمان فتح میکند، و با ظهور او دین خداوند کامل شده خواهد بود15. بدین ترتیب این متن حاوی عقیده و اموزه پرداخته شده قائم که در نزد ابوحاتم یافت می شود نيست.
به علاوه، زمینه تاریخی ابوحاتم در ملاحظه نظریه پردازی او درباره عقیده و آموزه قائم باید در نظر گرفته شود. در زمان ابوحاتم، نیمه اول قرن چهارم ادهم، در میان اسماعیلیان، و به ویژه در میان مخالفان قرمطی یک احساس نیرومند انتظار هزار ساله مسیحایی نسبت به ظهور قائم وجود داشت، و یک احساس متناظر خیانت و تسلیم دشمن کردن وقتی انتظارات به یآس و ناامیدی منتهی میشد. این دو احساس ظاهرا چند بار از تاریخ قرن سوم نهم تا نیمه اول قرن چهارمادهم نوسان داشت، یعنی، در دورهای که آنان از یک جنبش پنهانی و زیرزمینی به داشتن قدرتهای متنفذ و مؤثر دینی - سیاسی مانند خلافت فاطمی و دولت قرمطی در بحرین رشد کردند. مثلا این رامیتوان در نحوه رفتار بعضی از داعیان پیش از اعلام ادعای امامت توسط رهبر در سلمیه و شکست مهدویت جوان اصفهانی، و چگونگی عکس العمل آنان بعد از این حوادث ملاحظه کردع.
برپایه بحث فوق، میتوانیم این امکان را پیشنهاد کنیم: که احساس انتظار نابرآورده و به وقوع نا پیوسته، تفکر درباره مرتبه، مآموریت و مقام قائم را در "تاریخ مقدس" در میان خردمندان و بافکران اسماعیلی موجب شد17. اگر این امکان را درباره الاصلاح در نظر بگیریم امکان دیگری نیز
पृष्ठ 36