============================================================
یا پیشگویی ابوحاتم در طبرستان غیر از پیشگویی رهبری قرمطیان در بحرین است؟ ما درباره این سؤالات به علت کمی منابع تاریخی که در این زمان در دسترس است تنها میتوانیم حدسهای مدلل ارائه دهیم. اما هر چند درگیری ابوحاتم در جنبش قرمطیان به نظر موجه میآید، سؤالات مربوط به ماهیت و دامته و وسعت آن بافی میماند.
3 آثار ابوحاتم رازی والاصلاح در این بخش میخواهیم آثار ابوحاتم رازی، از جمله کتاب الاصلاح، را وصف کنیم تا اندیشه و تصوری درباره فعالیتهای عقلی و تاثیر محتمل او در نسلهای بعد به دست دهیم.
بونا والا(f. 200109 67916.3) در شرح و توصيف کتب ادبيات اسماعیلی پنج کتاب را به عنوان متضمن مجموعه آثار ابوحاتم رازی ذکر میکند. اینها عبارتند از کتاب الزینه فی الکلمات الاسلامية العربية، كتاب الاصلاح، أعلام النبوة، كتاب الرجعة فى الرد على اصحاب الرجعة وكتاب الجامع فى الفقه46. اكنون هيچ تحليل قابل دسترسى درباره دوكتاب اخير، كتاب الرجعه والجامع، غیر از آن که در شرح کتب پونا والا یافت میشود، وجود ندارد. بنابراین در اینجا میخواهم اول از همه بر كتاب الزينة و تأثير آن در نسلهای بعد متمرکز شوم، سپس أعلام، یک اثر جدلی مهم، را مورد بحث قرار دهم، و سرانجام الاصلاح را، با تلخيص بخش جهانشناسی فلسفی توصیف کنم کتاب الزينة یک اثر لغت نویسی (فرهنگ لغات) درباره اصطلاحات دینی برای صفات خداوند، درباره بدعتکاری و ارتداد و الحاد، شعائر و مراسم دینی، و شعر عربی است. کتاب الزینة شاید به علت فنی تر بودنش از اختصاص به اسماعیليه، معروف ترین آثار فوق الذکر برای مؤلفان غیراسماعیلی بود. نخستین اینان برای توجه به اهمیت آن ابن النديم مشهور است: ما قبلا به اختصار نقل قول و استشهاد وی را درباره این اثر مورد بحث قرار دادیم27. دیگر مؤلفان مهم سنی که الزینة را ذکر میکنند عبارتند از جلال الدین سیوطی (متوفى 1427/829)، و حاجى خليفه، که به کاتب چلپی (متوفی 1657/1067) معروف است48. سيوطى از متن الزينة به مثابه منبعى برای مطالعه خود درباره لغات بیگانه در قرآن استفاده کرده29 است. به علاوه، یک مؤلف اثناعشری در قرن نوزدهم، محمدباقر زینالدین خوانساری (1895/1811) نام ابوحاتم رازی را با استشهاد از الرد على قول الرجعة. كه به احتمال بسيار همان كتاب الرجعة فى الرد على اصحاب الرجعه كه در بالا ياد شد مىباشد، والزينة را، با نقل قول تعريف اين كتاب از كلمه "شيعه"، ذکر میکند50.
الزينة همچنین توسط مؤلفان اسماعيلی ذکر شده است مانند ادریس عمادالدین (متوفی 1468/872) و گرد آورنده فهرست کتابها و آثار نویسندگان، اسماعیل بن عبد الرسول، معروف به بیست ون
पृष्ठ 25