============================================================
علاوه بر مسأله زندگی ابوحاتم رازی، باید توجه کنیم که همچنین مشکلاتی در اطراف تاریخ "ادعوت" در شمال غرب ایران وجود دارد. بدین گونه، برخی فهرستهای داعیان را که رشیدالدین و کاشانی فراهم کردهاند با کتاب نظام الملک متفاوت مییابیم. رشیدالدین نامهای داعیان پیش از سلف بی فاصله ابوحاتم، جعفر محروم نامی، را ذکر نمیکند37. کاشانی در فهرست خود نام منصور حلاج را که یاد آور یک صوفی بزرگ حسین بن منصور حلاج است میگنجاند28. جالب توجه است که ابن النديم، که زمانی خيلی پيشتر نوشته است، مردی به نام "حلاج القطن" يا "پنبه پاککن" را به عنوان نخستین داعی در نواحی ری، آذربایجان و طبرستان ذکر میکند24. چنانکه لویی ماسینیون (2.1425517010) اظهار میکند اتهامی برضد این حلاج توسط تشکیلات سنی در بغداد واردکرده بودند که وی دعوی قرمطیان را برای قائم منتظر اعلام و تبلیغ میکرده است20.
ممکن است این اتهام مؤلفان سپس تر نظیر ابن الندیم وابوالقاسم کاشانی را رهنمون شده است که نام حلاج را در فهرستهای خودشان درباره نخستین داعیان درج کنند.
اینک اجازه دهید به مسأله زندگی ابوحاتم رازی برگردیم. به راستی وی تا چه اندازه خود را در جنبش قرمطیان درکیر و مشغول کرده است؟ ماد لونگ تصویری از ابوحاتم رازی به مثابه یک رهبر فعال جنبش قرمطیان در جایی که اکنون غرب ایران است ترسیم میکند. بنا بر نظروی، فعالیت "دعوت" ابوحاتم مربوط است به اعلان عنوان مهدی درباره یک جوان زرتشتی اصفهانی در بحرین در 931/319، و یأس و ناامیدی بعدی در میان قرمطیان هنگامی که معلوم شد که این مرد یک منتظر و مسیحای (نجات دهنده) دروغین است41. در برخی منابع اصلی گزارش ابوالقاسم کاشانی را درباره مطابقت ابوحاتم با رهبر قرمطیان بحرینی، ابوطاهر جنابی، ملاحظه میکنیم. یک متکلم بزرگ معتزله، قاضی عبدالجبار همدانی (متوفی 5/415-1024)، نام ابوحاتم بن حمدان الرازی الکلابی را در میان داعیان قرمطیان ذکر میکند، کسی که ابوطاهر را برای آنکه اقتدار و اختیار خود را تسلیم مهدی دروغین نموده بود محکوم کرده است22. به علاوه مادلونگ با تکیه به منابع گوناگون ادعا میکند که ابوحاتم رازی "این پیشگویی را انتشار داده که ظهور مهدی در 928/316، که از لحاظ اختربينی به عنوان سال قران زحل (کیوان) و مشتری محاسبه شده بود، اتفاق خواهد افتاد23.
ارتباط میان ابوحاتم و نهضت قرمطیان که مادلونگ اظهار میکند به نظر موجه مینماید. با این و صف، چند امر جزئی باید توضیح داده شود. آیا ما میتوانیم پیشگویی فوق الذکر درباره ظهور هدی را در بیان نظام الملک از ابوحاتم بیابیم؟ یک حادثه مشابه ممکن است نظر ماد لونگ را اثبات کند. در بیان نظام الملک، در طی دوره "دعوت" ابو حاتم در غرب ایران تبلیغات پیشگویی، ظهور
पृष्ठ 23