پس از انكه فتوحات اسلامي آغاز شد وممالك شرقي وغربي يكى پس از ديگرى بديانت اسلام مشرف ميشدند، عدد موالى بسيار افزايش يافت زيرا قطع نظر از ايجاد بعضى از علائق مذكوره در فوق نسبت بعده ء أي، علائق وروابط ديگرى از قبيل دوستى - ازدواج - خدمت در دستگاه حكومتي وديواني اسلام جلب حمايت وكسب قدرت از طريق فاتحان وامراء لشكر - تعاهد وهم پيمانى براى انجام امور عمراني واقتصادي منطقه ء خاص. وامثال اين روابط، بسيارى از مسلمين غير عرب وخاصه ء ايرانيان نيز از طريق " ولاء " به همان قبيله أي كه دوست يا قوم وخويش سببي يا كار فرما مانده لشكر يا هم پيمان آنان منسوب بآن قبيله بود، بهمان قبيله وابسته ومنسوب ميشدند ولى جزء موالى بشمار ميآمدند واينان واعقابشان در أواخر قرن اول وتا اواسط قرن دوم (يعنى تا پايان فتوحات عمل اسلامي در ايران وهند وشمال افريقا وممالك تحت سيطره ء روميان) كه درين زمان ديگر بسيارى از علل وعوامل " ولاء " منتفى شده بود، قشر عظيم وأنبوهى از جامعه فعال اسلامي را همين موالى تشكيل ميدادند. از بزرگان اسلام ومشاهير از تابعين وفقها ومحدثين وعلماء وشعراء وامراء چون حسن بصرى وعكرمه ونافع وعطاء بن ابى رباح وشعبة بن حجاج وصالح ابن كيسان وحميد الطويل واعمش وابو حنيفة وابن جريج ومحمد بن اسحاق ومحمد بن عمر واقدى ومدائني وابو العطاء السندي وطاهر بن الحسين خزاعي همگى از " موالى " هستند از آنجا كه استفاده از ديوان وانتفاع از بيت المال بر پايه انتساب بقبائل وبترتيب اولويتهاى قبيله أي بود. پس لازم مينمود كه نسب هر فرد بقبيله ء اش (اعم از انتساب واقعى نژادى ويا انتساب ولائي) بطور صحيح ومستندى ثابت ومسجل گردد.
--- [ 69 ]
صفحه ۶۸