============================================================

كتاب الاصلاح دست دوم که اکنون در دسترس است ابتناکنم. این شیوه به ماکمک خواهد کرد که تصویری روشن از ابوحاتم آنگونه که فرصت تحصیل و تلمذ و تحقیق و تتبع در عصر وی اکنون برای ما میتواند فراهم کند به دست اوریم. در این صورت میتوان امید داشت که در وضعی خواهیم بود که مسیر اصلی آراء مربوط به زندگی ابوحاتم رازی را مطالعه کنیم.

به رغم نقش مهم او به عنوان یک داعی (دعوت کننده یا مآمور) در تاریخ مذهب اسماعیلی، جزئیاتی چند از زندگی مؤلف الاصلاح یقینیاند؛ کمیابی منابع تاریخی اسماعیلی ما را ناگزیر میکند که بر منابع سنی دشمن و مخالف تکیه کنیم. حتی جزئیات مهم، مانند سال تولد و مکان مرگ وی از طریق منابع تاریخی برای ما شناخته نیست16. نام وی و نسبتش حتی در مفصل ترین گزارش فعالیت دعوت اسماعیلی (دعوت یا مأموریت یا سازمان مأموریت)17 در زمان او در ایران، یعنی سیرالملوک یا سیاست نامه نظام الملک، ذکر نشده است18. با وجود این، خلاصهای از شرح و بیان نظام الملک میتواند برای آگاهی اساسی سودمند باشد.

به نظر نظام الملك، فعاليت "دعوت" در ايران توسط شخصى بخلف، نام، که از طرف رهبر جنبش در آن زمان منصوب شده بود آغاز گشت19. این خلف در بخش فشابویه در ری ساکن شد20، و اعلام کرد که ظهور شخصیت مسیحایی (نجات دهنده) قائم منتظر نزدیک است. پس از او سرش، احمد، جانشین پدر شد، و او غیات را جانشین خود کرد، مردی که ظاهرا نقش مهمی در بیان تعالیم اساسی "دعوت" با دانش خود از قرآن و سنن نبوی ایفاکرد، و کسی که فرهنگ لغات و اصطلاحات فنی دینی، یعنی کتاب البیان، را نوشته است21. نظام الملک گزارش میدهد که این غیات از سوی مردم ری بنابر درخواست فقیهی به نام عبدالله زعفرانی با زجر و آزار و تعقیب ر وبروبود؛ و مجبور شد از این شهر به مرو رود (مروالرود) در خراسان بگریزد. وی در تغییر کیش امیر آن شهر، حسین بن علی مرورودی، موفق شد و خود این شخص بعد1 بسیاری از مردم خراسان را به "دعوت" رهبری کرد22. غیاث پس از بازگشت به ری از مرورود ظاهرا ابوحاتم نامی راکه در شعر عربی و روایت عجیب (حدیث غریب) دانا بود برای عهدهداری وظیفه "دعوت" م نصوب کرد. نظام الملک گزارش میدهد که مکان اصل و مبدأ ابوحاتم فشابویه بود، لیکن هیچ ذکری از سال تولد او نشده است23. اغلب محققان این ابوحاتم را با مؤلف ما ابوحاتم رازی یکی می دانند24.

در این اثنا، غیات با اعلام این که ظهور مهدی، منجی منتظر در ری، نزدیک و قریب الوقوع ست به تبلیغ خود ادامه داد. اما وقتی زمان پیشکوییشده بدون ظهور مهدی فرا رسید وی بی اعتبار و بدنام شد. و هنگامی که دروغ پیشگویی غیاث به زجر و آزار و تعقیب وی از جانب

পৃষ্ঠা ২০